John Locke ve Liberalizm

"Hükümet Üzerine İkinci Risale"yi elime ilk aldığımda boyutundan mütevellit hayal kırıklığına uğramıştım; yaklaşık 100 sayfalık bu küçücük kitap mıymış demiştim tarihin akışını değiştiren. Belli ki insan bu kadar önemli bir kitabın ister istemez daha bir heybetli olmasını bekliyor. Üstelik aynı küçücük kitap okuduktan sonra benim de üzerimde hakkında yazılar yazacak kadar büyük bir etki yarattı. Bugün bu dünyada adının önüne 'liberal' yani "özgürlükçü" sıfatını eklediğimiz ne veya kim varsa (demek ki buna ben de dahilim), parlementer demokrasi ve sivil haklar ile ilgili bildiğimiz neredeyse her şey John Locke'un bu küçücük kitabıyla başlar.

Locke bize bugün bildiğimiz anlamdaki modern devleti verir, Niccolo Machiavelli ve Thomas Hobbes'un açtığı seküler yoldan devam eder ama onların hayal bile edemeyeceği yeni bir noktaya taşır Aydınlanma'yı. Tüm Avrupa'nın tanrısal yetkilerle donandıklarını iddia eden mutlak monarşiler ile yönetildiği bir esnada, doğal hukuk açıklamasıyla başlayan tezi, tüm insanların eşit olduğu ve herkesin üç temel ve elinden alınamaz hakka, yani "yaşam, özgürlük ve mülkiyet" hakkına sahip olduğu iddiası ile devam eder. Sonrasında bu üç öğeyi Thomas Jefferson Özgürlük Bildirgesi'ne yerleştirecek ve Locke'u ABD'nin fahri kurucu babalarından biri yapacaktır.

Locke 1632 yılında Bristol, İngiltere'de püriten bir aileye doğar, babası İngiliz İç Savaşı'nda Parlemento tarafında savaşmış bir avukattır. Locke Oxford'da skolastik felsefe okumaya başlar ama konuyu çok sevmez, Rene Descartes gibi çağının filozofları ve deneysel felsefe çok daha ilginç gelir, bir süre sonra bu merakı onu tıbba itecektir. Danışmanı ve aynı zamanda kişisel doktoru olduğu Lord Shaftsbury'nin Kral II. Charles'ın öldürülmesi amacıyla planlanan "Rye House Komplosu"na dahil olduğu iddiasıyla tutuklanıp yargılanmaya başlaması üzerine kendi hayatının da tehlikede olduğunu düşünen Locke 1683 yılında Hollanda'ya kaçar ve 1688 yılında William'ın tahta geçtiği Muhteşem Devrim ("Glorious Revolution") gerçekleşene kadar kalır. Hükümet Üzerine İki Risale'yi 1689 yılında isimsiz olarak yayınlar. Kitap ilk önceleri büyük bir ilgi görmez, gerçekten anlaşılması ve etkisinin ortaya çıkması için yaklaşık yarım yüzyıl geçmesi gerekecektir. 

Hükümet Üzerine İkinci Risale'yi konuşmadan önce Hükümet Üzerine Birinci Risale'den başlamak daha doğru olacaktır. Locke bu kitabı Sör Robert Filmer'ın "Patriarcha; Kralların Doğal Hakları" kitabına cevaben yazar; kitap kısaca Patriarcha'nın karşı tezidir. Birinci Charles tarafından şövalye ilan edilip, büyük bir servet ile ödüllendirilen Filmer deyim yerindeyse kraldan daha çok kralcıdır. Kralların tanrı tarafından hüküm sürme hakkı verilen Davut'un soyundan geldikleri ve bu nedenle tebaları üzerinde sorgulanamaz ve ilahi bir hüküm sürme hakkına sahip olduklarını savunur. Locke'un Birinci Risale'si Patriarcha'da ki tezlerin bir eleştirisidir,  bütün kitap boyunca Locke Filmer'ın tezini en başta kimin Davut'un soyundan geldiğini bilemeyeceğimiz gerçeği ile başlayarak yanıtlar. Birinci Risale'de neyin olmaması gerektiğini anlatan Locke asıl kendisini tarihe geçirecek olan çıkışı İkinci Risale ile yapar ve mutlak monarşi'nin yerine ne olması gerektiğini çok kısa ve yalın bir dille anlatır. İkinci Risale aşağıdaki ana başlıklarla özetlenebilir.

Doğal Hukuk Tezi , Hobbesçu ve Lockeçu yaklaşım:

İkinci Risale "Doğal Hukuk" tezi ile başlar. Doğal Hukuk insanların devletler olmadan önce, ilkel dünyadaki yaşamları üzerine varsayımdır. Doğal yaşamda ilkel insan kendisine ya da mal varlığına zarar veren diğer insanları kendisi cezalandırmak hakkına sahiptir. Devlet kavramı doğal hukuk içerisindeki ilkel insanın "kendi cezalandırmak" ile ilgili hakkını sosyal bir anlaşma çerçevesinde devlete devretmesidir. Bu konu Locke'dan hemen önce Hobbes tarafından ele alınır ve bu noktaya kadar her ikisi de devletten önceki doğal yaşam hakkında ve vatandaşın "kendi cezalandırma hakkını" devlete devretmesi ile alakalı aynı fikirdeyken en temel konuda ayrılırlar. Hobbes doğal hukukun geçerli olduğu devlet öncesi yaşamı Leviathan'da "kısa, sıkıntılı ve şiddet dolu" olarak tanımlar, Hobbes'a göre devlet düzeni kurulmadan önce insanlar tam bir savaş halindedir.  Devlet ancak mutlak monarşi ve otoriter bir liderin demir yumruğuyla serbest kaldıklarında hiç durmadan birbiriyle savaşan bu vahşi insanları yönetebilir. Locke ise devlet öncesi ilkel yaşamı "barışçıl ve huzurlu" olarak tanımlar, yani insanlar doğal yaşam içinde sadece kendilerine saldırı olduğunda geri saldırırlar, buna mukabil ekseriyetle barışçıl bir hayat sürerler. Mutlak monarşiyi savunan Hobbesçu felsefe ve özgürlükçülüğü savunan Lockeçu felsefe en temelde bu noktada birbirlerinden ayrılırlar. Aradan geçen 300 yıla rağmen tam olarak bu fark, yani insanları özgür bırakırsak savaş ve kaos olur veya düzen ve barış olur varsayımı bugün tüm dünyada ki muhafazakar ve özgürlükçü rejimlerin temelini oluşturur. Bugün hala Amerika Birleşik Devletleri'nde Cumhuriyetçiler en temelde Hobbesçu bir felsefe ile muhafazar bir tutum içindeyken, Demokratlar da Lockeçu bir tutumla özgürlükçüdür. Hatta bu temel felsefi ayrım yani doğal hukuk doktirini, Hobbes ve Locke'un aldığı karşıt pozisyonlar bugün sadece ABD değil tüm dünyadaki muhafazakar ve özgürlükçü rejimlerin ve partilerin politikalarının arkasında ki ana düşünceyi oluşturur.

Hükümetin meşruluğu:

Locke İkinci Risale'de bir hükümetin sadece ve sadece hükmedilenin rızası varsa meşru olduğunu söyler, hükümetler vatandaşlarının özgürlüklerini korumak için vardır. Bu bize şu an son derece doğal gelebilir ama bu cümlenin kurulduğu yıla bakarsak olayın önemini anlarız; kim bilir "l'etat c'est moi" ("devlet benim") diyen Fransa Kralı XIV. Louis John Lock'un bu tezini duyunca ne düşündü ya da İngiliz Kralı II. Charles iktidarının halkının rızasına bağlı olduğunu okuyunca ne çok sinirlenmiştir acaba. Bu 17. yüzyıl için söylenebilecek en tehlikeli ve en devrimci cümlelerden biriydi. 

Temel ve vazgeçilemez üç hak: yaşam, özgürlük ve mülkiyet:

Locke doğal hukuk tezine tüm insanların eşit olduğu ve 3 temel ve vazgeçilemez hakka sahip olduğu savı ile devam eder. Yaşam, özgürlük ve mülkiyet ("life, liberty and property") hakkı. Sonrasında Thomas Jefferson bu 3 temel hakkı "yaşam, özgürlük ve mutluluğun peşinden gitmek hakkı " ("Life, liberty and persuit of happiness") olarak ABD anayasasına yerleştirecektir. Mülkiyeti en temel insan haklarından biri sayması bağlamında bakarsak, İkinci Risale için belki de "Kapitalist Manifesto" da diyebiliriz. Ortaçağ boyunca Kilise'nin gayri ahlaki bulduğu "mal varlığı ve ticaret"in artık ahlaki adledilmesi, ticaret yapan orta sınıfın ortaya çıkışı, 17. yy'da Locke'un mülkiyeti ve mülkiyet biriktirme (tasarruf ve kapital yaratımı) hakkını en temel insan hakkı olarak meşrulaştırması 18. yy'da Adam Smith'in üzerine Wealth of Nations'ı yani modern ekonominin başlangıç tezlerini kuracağı temeli sağlar. Locke "Tanrı yeryüzünü çalışan ve mantıklı olan insana bahşetmiştir" der. Tüm bunlar Locke'u liberalizmin babası olarak tarihe geçirecek, ileride liberteryen görüşün de temelini oluşturacak olan "Gece Bekçisi Devlet"e ("Night Watchman State") giden yoldaki ilk adımları atacaktır; devlet sadece vatandaşların özgürlüklerini, yaşamlarını ve mallarını korumak için vardır, bundan başka hiçbir görevi olmadığı gibi hiçbir yetkisi de yoktur, en iyi devlet en küçük olanıdır.

Franklin, Adams ve Jefferson  Özgürlük Bildirgesi Üzerinde Çalışırken
(Jean Leon Ferri, 1900)

Risale'nin eleştirisi:

Kişisel olarak benim İkinci Risale ile ilgili en büyük sıkıntım, bütün kitap boyunca Locke'un herşeyi vahiy ile  açıklama çabası oldu. Oxford'da geçirdiği yıllarda Locke için sessizlik abidesi denirmiş, en yakın dostları bile Locke'un siyasetle ilgili ne düşündüğünü bilmezmiş. Gayet mantıklı, bedelini hayatınızla ödeyebileceğiniz son derece keskin ve ilerici fikirleriniz varsa bunları kendinize saklamak isteyebilirsiniz. Kaldı ki Locke isimsiz de olsa yine de aklındakileri yazdı. Hoş Locke'u okurken garip bir hisse kapılırsınız, Locke bir sayfa önce söylediğini bir sonraki sayfada vahiyle destekleyeyim derken bazen elinizden alıp götürmek zorunda kalabilir.

Gelelim içerik ile ilgili en önemli eleştirilere, ilk eleştiri tabiki Locke'un sadece kendisinin de ait olduğu mal sahibi orta sınıfın haklarını savunmasıdır. Hatta belki de Locke ile ilgili okurunda en büyük hayal kırıklığı yaratacak nokta kitabının içeriğinden öte özel  yaşamı ile ilgilidir: Locke bütün bu özgürlükçü satırları yazarken Afrika'dan Amerika'ya köle ticareti yapan bir şirketin ortağıdır (Şu an yaptığım şeye tam olarak "Ad Hominem" deniyor ve aslında yapılmaması gerekiyor... neyse). Üzerinde tartışılması gereken bir başka nokta da Locke ve mülkiyete verdiği aşırı önemdir, bugün sıradan ABD vatandaşının sahip olduğu değerler üzerinde ve hatta hala süregelen ABD kanunları üzerinde Locke'un ve anayasanın en başına koyduğu mülkiyetin önemini görebilirsiniz.

Yazının başında bahsettiğim üzere Locke tüm insanların eşit olduğu, herkesin yaşam, özgürlük ve mülkiyet hakkı olduğunu, hükümetlerin görevinin vatandaşlarının bu üç hakkını korumak olduğunu tarihte ilk defa en açık şekliyle yazıya döken kişidir. Sadece bu bile O'nun tüm dünya tarihini değiştirmesine yetecektir  ama Locke bununla kalmaz, tezine meşru bir hükümetin ancak hükmedilenlerin rızası ile oluşacağını ve eğer vatandaşların hükümdarın yetkilerini kötüye kullandığına kanaat getirirlerse isyan edebileceklerini de söyledikten sonra son noktayı bir de güçler ayrılığından tarihte ilk defa bahsederek koyar (genel kanının aksine bunu Montesquieu'den önce yapar). Artık ok yaydan bir defa çıkmış, aydınlamanın siyaset felsefesi ile ilgili kısmının temellerini Locke hazırlamıştır, ilerleyen yüzyıllarda Fransız ve Amerikan devrimleri gerçekleşecek, 1787 yılında Amerikan Anayasası temeline Locke'un ilkelerini alarak hazırlanacak, Avrupa'da mutlak monarşiler birer birer yıkılırken yerlerine temellerinde yine Locke'un özgürlük ile ilgili prensipleri olan önce anayasal monarşiler sonrasında ise parlementer demokrasi ile yönetilen devletler kurulacaktır.

Click here for English